نویسنده: دکتر حمیدرضا لاریجانی
مقدمه
بارها شنیده‌ایم که بیشترین حجم آب در کشاورزی مصرف می‌شود و با بحران آب همه نگاه‌ها به سوی مهم‌ترین محور توسعه کشور یعنی کشاورزی معطوف می‌گردد. در سالهای اخیر بسیاری از کشاورزان به دلیل کمبود آب یا کشت و کار را رها کرده و به شهرها مهاجرت کردند و یا با حداقل‌ها گذران می‌کنند. پس جلوگیری از فعالیت‌های کشاورزی برای کاهش مصرف آب به هیچ وجه معقول به نظر نمی‌رسد. آنچه که مسلم است تولید غذا در داخل باید ادامه یابد اما در کنار مسایل مدیریتی مثل تغییر الگوی کاشت، آبخیزداری، تصفیه فاضلاب‌های شهری و … بهره‌گیری از تکنولوژی، راهگشای بسیاری از مشکلات است. استفاده از ادوات کم خاک‌ورزی، سیستم‌های آبیاری تحت فشار، کشت گلخانه‌ای، کاربرد سوپرجاذب‌ها، تنظیم کننده‌های رشد و سایر فن‌آوری‌ها بی تردید می‌توانند تداوم تولید را برای سالهای آتی تضمین کنند. و حال اینکه چقدر به این موارد توجه شده و به چه میزان کاربردی شده‌اند محلی از اعراب دارد!. اما یکی از ساده‌ترین روش‌های کشت و کار اعم از مزرعه، باغ و گلخانه کاربرد مالچ در کشاورزی است.
مالچ (Mulch) یا خاکپوش پوششي است بر سطح خاك كه از رويش علف هاي هرز و تبخير رطوبت جلوگيري مي‌كند. استفاده از مالچ پلاستیک که از دهه 1950 میلادی آغاز شد، راهکاری است که مشکلات متعددی را در تولید محصولات کشاورزی برطرف می‌کند. امروزه در کشورهای بزرگ تولید کننده غذا، مالچ پلاستیک نقش بسزایی در کشاورزی ایفا می‌کند. برای مثال در چین؛ اراضی که با مالچ پلاستیک زیر کشت می‌روند از 120 هزار هکتار در سال 1982 به بیش از 20 میلیون هکتار در سال 2011 افزایش یافته است (Wenquing et al., 2014). متاسفانه علی رغم استقبال وسیع کشاورزان ایرانی از این تکنیک، آماری از سطح زیر کشت با مالچ پلاستیک در کشور وجود ندارد. به هر صورت مزایای بسیار مالچینگ موجب شده تا کشاورزان با خلاقیت و به صورت سنتی از مالچ پلاستیک برای تولید گیاهانی مانند طالبی، خربزه، هندوانه، گوجه، بادمجان، کاهو و کلم، استفاده کنند.
سودمندی‌های مالچ پلاستیک
- حفظ رطوبت خاک. می‌توان گفت این مهم‌ترین مزیت مالچ پلاستیک و دلیل اصلی توسعه آن در مناطق خشک دنیا بوده است. پوشش خاک با پلاستیک مانع از خروج رطوبت و بازگشت بخار آب به صورت قطره به خاک می‌شود. مطابق گزارش Hatami et al. (2012) مالچ پلاستیک موجب کاهش 28 تا 41 درصدی مصرف آب در تولید گوجه فرنگی و افزایش 21 درصدی عملکرد شد. در خاک‌های شور نیز جلوگیری از تبخیر آب مانع از افزایش شوری خاک سطحی می‌شود. کشاورزان خلاق با پوشاندن کرت‌ها یا جوی و پشته‌ها در آبیاری سنتی حداکثر استفاده را از سهم آب خود می‌برند. اما کاربرد مالچ پلاستیک همراه با آبیاری قطره‌ای نه تنها مصرف آب را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش میدهد بلکه راندمان مصرف آب را نیز به طور چشمگیری افزایش میدهد. بدیهی است وجود رطوبت دائمی در اطراف ریشه و مواجه نشدن گیاه با تنش کم آبی به بهینه‌سازی جذب عناصر غذایی و رشد گیاه کمک می‌کند. در این روش نوار آبیاری یا لوله‌های 16 میلیمتری و قطره‌چکانها زیر پلاستیک قرار می‌گیرند. کاشت تمام گیاهان ردیفی اعم از سبزی و صیفی، حبوبات، ذرت و تمام درختان به ویژه درختان مناطق خشک نظیر پسته، انار و انگور با مالچ پلاستیک امکان‌پذیر بوده و در بسیاری از نقاط دنیا رایج است و عملکرد کمی و کیفی بالایی نیز در پی داشته است.
کنترل علف‌های هرز
مالچ ها به دو طریق موجب کاهش علف‌های هرز می شوند؛ جلوگیری از رسیدن نور به خاک و در نتیجه کاهش جوانه زنی و رشد گیاهچه علف‌های هرز و همچنین به صورت یک مانع فیزیکی در برابر رشد گیاهچه علف‌های هرز رویش یافته زیر پلاستیک (Ngouajio and Ernest, 2004). در آزمایشات Ragablarijani et al. (2012)، مالچ پلاستیک سیاه منجر به کاهش 92 درصدی علف‌های هرز گردید. ممانعت از رویش و رشد علف‌های هرز به نوعی هدر رفت آب توسط آنها را نیزکاهش میدهد.
- گرم کردن خاک و زودرسی محصول
عبور نور از پلاستیک‌های شفاف موجب گرم شدن مستقیم خاک و نیز محبوس شدن انرژی از طریق اثرگلخانه‌ای می‌شود. علاوه بر این، در سطح بیرونی پلاستیک نیز هوای اطراف بوته گرم شده و شرایط دمایی مناسبی را برای رشد سریع‌تر گیاه فراهم می‌کند. همه اینها منجر به زودرسی محصول و مصادف شدن برداشت با قیمت مناسب در بازار می‌شود.
علاوه بر مزایای ذکر شده ، پاک ماندن میوه ، کاهش فساد میوه، جلوگیری از سله بستن و فرسایش از دیگر فوائد مالچ‌ها محسوب می‌شوند.
انواع مالچ پلاستیک
پلاستیک‌ها از نظر رنگ و ضخامت در بازار دسته بندی می‌شوند. رنگهای شفاف و سیاه رایج‌ترین هستند. پلاستیک شفاف نور را از خود عبور میدهد و موجب گرم شدن سریع خاک می‌شود اما علف‌های هرز زیر پلاستیک رویش کرده و پلاستیک را بالا می‌آورند و یا آن را سوراخ می‌کنند (به ویژه چند ساله‌هایی مثل اویارسلام و قیاق). در مقابل پلاستیک سیاه از رویش علف‌های هرز جلوگیری می‌کند و البته گرما را هم جذب و از طریق جابجایی به خاک منتقل می‌کند. رنگهای دیگر مانند آبی و قرمز هم مزایایی دارند از جمله بازتاب نور آبی و قرمز به داخل کانوپی و پشت برگها و افزایش فتوسنتز، اما کمتر استفاده می‌شوند. استفاده از پلاستیک‌های دو رو مثل سفید یا نقره‌ای روی سیاه نیز در مناطق و فصول گرم مورد توجه قرار گرفته، چراکه سطح سفید نور را بازتاب نموده و از گرم شدن بیش از حد خاک جلوگیری می‌کند و سطح سیاه علف‌های هرز را کنترل می‌کند.
پلاستیک‌ها از نظر ضخامت هم بر اساس دوره رشد گیاه و دوام مورد نیاز، از 6 میکرون تا 150 میکرون تولید می شوند. پلاستیک‌هایی که کشاورزان ایرانی استفاده می‌کنند عموما 30 میکرون ضخامت و بین 60 تا 220 سانتیمتر عرض دارند.
متاسفانه در ایران به دلیل عدم آشنایی کامل بسیاری از تولیدکنندگان پلاستیک و کشاورزان، همه از یک رنگ و ضخامت واحد برای تمام گیاهان استفاده می‌کنند. بدیهی است برای گیاهی مانند بادمجان که دست کم 8 ماه روی زمین است باید پلاستیک با ضخامت بیشتر و حاوی Anti UV بکار برده شود. اخیرا گروه تحقیق ما موفق شد پلاستیک سفید روی سیاه 150 میکرون را که توسط شرکت شیمی پلاستیک یزد طراحی و تولید شد، در شرکت دشت صفائیه سمنان برای درختان پسته استفاده کند که در سه سال گشته کاملا سالم مانده و با توجه به خاک و آب شور منطقه نتایج خوبی نسبت به شاهد نشان داد. این نتایج نوید بخش آنست که از این نوع مالچ می‌توان برای کاشت نهال در اراضی نامرغوب (شور و خشک) برای درختان میوه و نیز کویر زدایی و تثبیت خاک استفاده کرد.
ماشین آلات مالچینگ
به دلایل مختلف از جمله عدم حمایت دولتی، بخش خصوصی چندان رغبتی به ساخت و یا واردات ماشین آلات مالچینگ نشان نمی‌دهد و کشاورزان به صورت سنتی و دستی از مالچ پلاستیک استفاده می‌کنند. در حالیکه ماشین‌های مالچ‌کش جدید همه کارها اعم از تهیه بستر، خواباندن نوار آبیاری، کشیدن پلاستیک و حتی سوراخ کردن و کاشت بذر و نشاء را با هم انجام می‌دهند. شکی نیست که آموزش و ترویج تکنیک مالچینگ، تولید انواع پلاستیک مالچ و تامین ماشین آلات مربوطه با توجه به مزایای متعدد مالچ پلاستیک می‌تواند تداوم کشت و کار و اشتغال و تولید داخل را قوت بخشد. از این‌رو تشکیل کارگروه تخصصی مالچینگ در وزارت کشاورزی می‌تواند دستیابی به اهداف فوق را تسهیل و تسریع نماید.
جمع بندی
منتقدان مالچ پلاستیک از آلودگی محیط زیست و تخریب مزارع با پلاستیک انتقاد می‌کنند. اما در صورت کاربرد صحیح و انتخاب جنس و ضخامت مناسب بر اساس دوره رشد گیاه، پلاستیک در پایان دوره قابل جمع‌آوری و بازیافت خواهد بود. ضمن اینکه در سالهای اخیر پلاستیک‌های زیست تخریب (Biodegradable) وارد بازار شده که از نشاسته گیاهی ساخته شده و همانند ظروف یکبار مصرف گیاهی، پس از تخریب توسط میکروارگانیسم‌ها تجزیه شده و جزیی از خاک می‌گردد.